Schrony i ukrycia - współczesne budowle ochronne

Warstwy ochronne

Źródło: SZCZEŚNIAK Zbigniew, Zasady kształtowania układów funkcjonalnych, ustrojów nośnych oraz warstw ochronnych... [43].

Ochrona przed promieniowaniem przenikliwym

Poniżej przedstawimy zasady obliczania warstw ochronnych tylko przed promieniowaniem resztkowym z opadu radioaktywnego. Do podstawowych zadań należy więc określanie grubości warstw ochronnych przed omawianym promieniowaniem. Zastosujemy tutaj zależność pomiędzy dawką osłabioną Do a dawką ekspozycyjną promieniowania D, które przenika warstwę materiału o grubości H:

menu (1.1)

gdzie dr10 jest warstwą dziesięciokrotnego osłabienia promieniowania resztkowego. Warstwy dr10 można przyjmować:
• dla betonu - 0.2 m,
• dla gruntu - 0.3 m,
• dla cegły - 0.25 m,
• dla drewna - 0.8 m,
• dla stali - 0.06 m.

Z powyższego wzoru wynika zależność na grubość warstwy ochronnej w zależności od krotności osłabienia promieniowania Kr:

menu (1.2)

W przypadku promieniowania resztkowego krotność Kr można obliczać ze wzoru:

menu (1.3)

gdzie Ddop jest dawką dopuszczalną pochłanianą przez człowieka. W przypadku warstwowych przegród ochronnych, po uwzględnieniu fizyki tłumienia promieniowania resztkowego z (1.1) otrzymamy:

menu (1.4)

gdzie:

Powyższy wzór odniesiony jest do parametrów warstwy wyróżnionej o numerze 1. Jeżeli warstwą wyróżnioną będzie warstwa stropu lub ściany żelbetowej, to zależność (4.4) można zapisać w postaci:

menu (1.5)

gdzie:

jest tzw. masą powierzchniową.

W przypadku stropu z cegły pełnej palonej z gliny otrzymamy:

menu (1.6)

W przypadku stropu z drewna:

• sosnowego suchego:
menu (1.7)

• dębowego suchego:
menu (1.8)

W przypadku stropu stalowego:
menu (1.9)

Z powyższego można zauważyć, że bezpiecznym oszacowaniem na ogół jest (1.5). Główną trudnością jest ustalenie początkowej mocy ekspozycji Pt. Praktycznie jej wartość przyjmuje się stosownie do ustalonej koncepcji ochrony. Bardzo często zakłada się Pt=0.258 C/kgh (10 Gy/h), a dla schronów szczególnie ważnych 0.774 C/kgh (30 Gy/h).

Można zauważyć, że dla Pt = 10 Gy/h, przy Ddop=0.5 Gy otrzymamy:
menu
co odpowiada krotności osłabienia promieniowania:
menu

W warunkach wielokrotnego napromieniowania na ogół przyjmuje się Ddop=0.01 Gy, z czego wynika, że:
menu a menu razy.

Z powyższych obliczeń wynika, że krotność osłabienia promieniowania powinna być stopniowana przynajmniej w zakresie od 100 do 5000 w zależności przeznaczenia schronu.

W związku z powyższym, w przypadku zależności (1.5) otrzymamy: menu

Uwaga! Założony stopień osłabienia promieniowania musi być spełniony przez wszystkie przegrody ochronne schronu poziome i pionowe w każdym możliwym kierunku.

W przypadku schronu w budynku jako przegrodę poziomą należy rozumieć nie tylko strop schronu, ale również stropy znajdujące się nad nim łącznie z dachem. Analogicznie w przypadku przegród pionowych uwzględniamy nie tylko ścianę zewnętrzną schronu ale wszystkie pełne ściany (bez otworów) budynku w danym kierunku.

Sprawdzając własności ochronne stropu należy uwzględnić dwie drogi promieniowania przenikliwego:
1) w kierunku pionowym przez wszystkie stropy i dach,
2) z kierunku poziomego po przejściu przez ściany kondygnacji sąsiadującej ze schronem, następnie załamanie drogi pod kątem 90° i dalej przez strop schronu.

Dodatkowo należy pamiętać, że warstwy ochronne muszą być szczelne, a więc nie mogą mieć otworów, szczelin, zarysowań, itp. Najskuteczniejszą ochronę wejść do schronów i ukryć przed promieniowaniem przenikliwym zapewniają przelotnie i przedsionki. Grubość obudowy przedsionków i przelotni powinna być tak dobrana, aby spełniony był odpowiednio jeden z ww. warunków dotyczących wielkości masy powierzchniowej.

Do ochrony wejść i otworów przed promieniowaniem zaleca się wykorzystywać efekt załamania drogi promieniowania. Jedno załamanie pod kątem 90° odpowiada osłabieniu promieniowania rzędu K≈ 10 razy.

Grubość ścian pomiędzy pomieszczeniem do przebywania ludzi a komorą filtrowentylacyjną, magazynem odzieży skażonej lub agregatornią powinna spełniać wyżej wymienione warunki.

Odporność na działanie wysokich temperatur

Zewnętrzne elementy konstrukcji schronów muszą spełniać wymagania:
a) izolacji termicznej wnętrza schronu - temperatura wewnętrznych
powierzchni elementów konstrukcji nie może być większa niż 303%
b) ochrony przed nadmiernym nagrzaniem materiałów konstrukcyjnych
w tym zbrojenie nośnego.

Zaleca się, aby wymagania te były spełnione przy założonej klasie odporności pożarowej o jedną wyżej w porównaniu do ustalonej dla warunków pokojowych.

W Polskim prawie budowlanym ustanowiono pięć klas odporności pożarowej budynków od A do E odpowiednio od najwyższej do najniższej. Każda wyższa klasa charakteryzuje się podwójnie większą minimalną odpornością ogniową od klasy o stopień niższej. W przypadku najwyższej klasy A ustalono minimalną odporność ogniową na poziomie 240 minut, przy jednoczesnym wymaganiu nierozprzestrzeniana ognia. Można zaproponować wyższą klasę odporności dla celów budownictwa schronowego w taki sposób, aby minimalna odporność ogniowa była równa czasowi trwania pojedynczego pożaru (według założeń programowych) zgodnie z ustaleniami niemieckimi na poziomie 6 godzin, przy temperaturze ogniska pożaru 670°K (400°C). Trzeba przy tym podkreślić, że przepisy niemieckie niezależnie od ustalonych klas odporności pożarowej w budownictwie powszechnym, w przypadku schronów dla ludności nakazują przyjmować minimalną odporność ogniową na poziomie 6 godzin. Jest to istotne spostrzeżenie z uwagi na podobieństwa geopolityczne i urbanizacyjne Polski i Niemiec. Ważne jest również jednoczesne uwzględnienie możliwości ratownictwa w sytuacjach kryzysowych.

Uwzględniając zgodnie z przedmiotowymi założeniami programowymi pożar pojedynczy i wzorując się na ustaleniach niemieckich dotyczących tego pożaru, można zaproponować kryterium określające wymaganą izolację termiczną wnętrza schronu. Kryterium to przy obciążeniu termicznym 673°K działającym przez 6 godzin ma postać:
menu (1.10)

gdzie:
menu (m - liczba warstw)

a1,.......ai...am oznacza współczynniki przewodności temperatury, m²/h

Przykładowo dla:

• żelbetu a= 28.90 * 10^-4 m²/h,
• betonu a= 28.08 * 10^-4 m²/h,
• piasku a= 20.52 * 10^-4 m²/h,
• cegły czerwonej a= 16.92 * 10^-4 m²/h,
• cegły silikatowej a= 18.36 * 10^-4 m²/h,
• cegły żużlowej a= 18.72 * 10^-4 m²/h,

d1,.......di...dm - grubości poszczególnych warstw [m].

Obciążenie ogniowe przyjmuje się jako działające tylko na zewnątrz schronu. Wymaganą izolację termiczną wnętrza schronu spełnia warstwa betonu grubości 0.40m lub 0.30m z odpowiednią warstwą izolacyjną (np.: 0.05 m sypkiego piasku lub 0.30 m gruntu organicznego). Otulina betonu o grubości 0.04m zapewnia ochronę przed nadmiernym nagrzaniem zbrojenia nośnego. Nie jest wówczas wymagane stosowanie dodatkowych warstw izolacyjnych. W przypadku, gdy strop schronu stanowi zamknięty element budowli, nie dopuszcza się stosowania na jego powierzchni palnych wykładzin takich jak asfaltowe, bitumiczne itp. Osiąganie wymaganej izolacyjności termicznej wejść i wyjść do schronu ułatwia stosowanie przedsionków.

LITERATURA

[1] Wymagania Szefa Obrony Cywilnej Kraju do planowania, projektowania i utrzymania budowli ochronnych. Wyd. Szef OCK, Warszawa, 15.09.1994.

[2] MALIŃSKI W. KWIATKOWSKI P., Stan budownictwa ochronnego w Polsce. XXV Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2011”, Zakopane, 13-16.09.20011. Wyd. WAT, Warszawa, 2011, s. 362-368.

[3] KUJAR J., POLAKOWSKI W., Stan istniejący oraz kierunki i problemy rozwoju budownictwa ochronnego Obrony Cywilnej. II Krajowa Konferencja Naukowo – Techniczna pt. „Problemy badawcze i techniczne związane z projektowaniem, wykonawstwem i eksploatacją budowli obronnych i ochronnych”. Gdynia, 5-6.06.1997. Wyd. WAT, Warszawa, 1997, s. 14-18.

[4] ROGALSKI M., ZABOROWSKI M., Fortyfikacja wczoraj i dziś. Wyd. MON, Warszawa, 1978.

[5] ROGALSKI M., Fortyfikacja, cz.I – Ogólne wiadomości o fortyfikacji i projektowaniu schronów, zeszyt 2 – Podstawy projektowania schronów. Wyd. WAT, Warszawa, 1989.

[6] SZCZEŚNIAK Z., Schrony i ukrycia polowe, (w:) Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń. Tom 1- praca zbiorowa pod redakcją Mierczyka Z., WAT, Warszawa, 2010.

[7] BĄK G., STOLARSKI A., SZCZEŚNIAK Z., Kierunki modernizacji schronów fortyfikacji stałej i polowej, (w:) Nowoczesne technologie systemów uzbrojenia - praca zbiorowa pod redakcją Mierczyka Z., WAT, Warszawa, 2008.

[8] BĄK G., SZCZEŚNIAK Z., Schrony obrony cywilnej w budynkach użyteczności publicznej. XLIX Konferencja Naukowa KIL i WPAN i KN PZITB „Krynica 2003”. Krynica, 14-19.09.2003. Wyd. Oficyna Wyd. PW., Warszawa, 2003, s. 1-17.

[9] GAJ J., SZCZEŚNIAK Z., WASILCZUK J., Budowle schronowe. Nowoczesne technologie dla budownictwa. Praca zbiorowa po redakcją Mierczyka Z. Wyd. WAT, Warszawa, 2007, s. 44-65.

[10] SZCZEŚNIAK Z., Wybrane zagadnienia projektowania funkcjonalnego schronów. Wyd. Budownictwo i Prawo, Nr 4/2006, Warszawa, 2006.

[11] SZCZEŚNIAK Zbigniew, Budowle schronowe Obrony Cywilnej w Polsce - stan dzisiejszy i kierunki rozwoju, Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego, Warszawa 2011.

[12] SZCZEŚNIAK Z., Schrony przeznaczone do ochrony dóbr dziedzictwa kulturowego. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 345-355.

[13] SZCZEŚNIAK Z., Rozwiązania schronowe jako element inżynierii bezpieczeństwa w zadaniach ochrony ludności i obrony cywilnej. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 345-355.

[14] SOŁOWIN R., Rozwiązania systemowe budownictwa schronowego w krajach UE. Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[15] Ocena przygotowań w zakresie Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej w Polsce w 2013 roku, Szef OC Kraju, Warszawa 2014 r.

[16] ZABOROWSKI M., Budownictwo podziemne, WAT, Warszawa, 1994.

[17] SZCZEŚNIAK Z., WASILCZUK J., Wpływ instalacji na warunki przebywania ludzi w schronach. XXII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2008”, Zakopane, 2-5.09.2008. Wyd. WAT, Warszawa, 2008, s. 328-337.

[18] WASILCZUK J., Funkcjonowanie schronowych instalacji wentylacyjnych z zaworami typu automatycznego. XXIII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2009”, Zakopane, 8-11.09.2009. Wyd. WAT, Warszawa, 2009, s. 627-636.

[19] SZCZEŚNIAK Z., Odpornościowe aspekty w formule klasyfikacji schronów. IV Konferencja „EKOSCHRON’99”, Wyd. WAT, Warszawa, 1999, s. 175-181.

[20] SZCZEŚNIAK Z., Charakterystyczne uwarunkowania rozwiązań współczesnych schronów. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 356-365.

[21] SZCZEŚNIAK Z., Odporność zaworów przeciwwybuchowych w warunkach działania bomb paliwowo – powietrznych. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 309-316.

[22] GAJ J., Wymagania techniczne dotyczące gospodarki wodnościekowej w obiektach obronnych. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 107-115.

[23] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., KOROZ S., Mapa poziomów natężeń hałasu w schronie. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 294-303.

[24] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., KOROZ S., Zagadnienia oświetlenia w schronach. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 304-308.

[25] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., Węzeł zabiegów specjalnych w obiektach schronowych. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 331-335.

[26] SZCZEŚNIAK Z., Zagadnienie odporności mechanicznej schronów obrony cywilnej. Podrozdział 1.2 Monografii pod redakcją Dornowskiego W. pt. „Współczesne konstrukcje i instalacje w budownictwie”. Seria Monografii WSEiZ, Oficyna Wydawnicza WSEiZ W Warszawie, Warszawa, 2011.

[27] BARYŁKA J., KRAWCZYK J., Wyniki kontroli budowli ochronnych dla ludności z uwagi na spełnienie wymogów prawa budowlanego. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 16-23.

[28] KAŁAMAJSKA Z., Wykorzystanie pomieszczeń piwnicznych w budynkach na schrony dla ludności. II Krajowa Konferencja Naukowo – Techniczna pt. „Problemy badawcze i techniczne związane z projektowaniem, wykonawstwem i eksploatacją budowli obronnych i ochronnych”. Gdynia, 5-6.06.1997. Wyd. WAT, Warszawa, 1997, s. 96-99.

[29] SZCZERBICKA J., Stan budownictwa ochronnego na terenie gminy Warszawa- Centrum. III Krajowa Konferencja Naukowowo – Techniczna „EKOSCHRON’98’, Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 211-222.

[30] SZCZERBICKA J. Warszawskie metro jako miejsce zbiorowej ochrony ludności. III Krajowa Konferencja Naukowowo – Techniczna „EKOSCHRON’98’, Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 223-229.

[31] BĄK G., STOLARSKI A., SZCZEŚNIAK Z., Analiza odporności dynamicznej stacji łukowej A9 i płaskim przekryciem A12. T. IX, Metroprojekt , Wyd. WAT, Warszawa, 1988.

[32] BARYŁKA J., BORKOWSKI M., O potrzebie kontroli stanu utrzymania budowli ochronnych dla ludności. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 9-22.

[33] BARYŁKA J., KRAWCZYK J., Działania organów nadzoru budowlanego w czasie prowadzenia kontroli utrzymania budowli ochronnych dla ludności. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 23-32.

[34] HARMATA W., NYSZKO G., Przeciwdziałanie zagrożeniom chemicznym, biologicznym i radiacyjnym w sytuacjach kryzysowych. Praca zbiorowa pod redakcja naukową Mierczyka Z. pt. „Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom 1, podrozdz. 1.1. Wyd. WAT, Warszawa, 2010.

[35] HARMATA W., SZMIGIELSKI R., Wojskowa analiza taktyczno – techniczna. Typoszereg filtropochłaniaczy do ochrony zbiorowej z uwzględnieniem zagrożeń chemicznych i biologicznych, WIChiR, Warszawa, 2003.

[36] WASILCZUK J., Funkcjonowanie schronowych instalacji wentylacyjnych. Praca zbiorowa pod redakcja naukową Mierczyka Z. pt. „Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom 1, podrozdz. 4.3. Wyd. WAT, Warszawa, 2010.

[37] KOZIK W., SIENICKI J., Schronowe urządzenia filtrowentylacyjne. XXIII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2009”, Zakopane, 8-11.09.2009. Wyd. WAT, Warszawa, 2009.

[38] SZAFRAŃSKI M., Prawne problemy związane z budownictwem schronowym Obrony Cywilnej. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2010”, Zakopane, 7-10.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2010, s. 378-383.

[39] SZCZEŚNIAK Z., Podstawowe problemy oraz nowe rozwiązania techniczne w obszarze budowli schronowych OC w Polsce. Wykład problemowy, Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[40] ZABOROWSKI A., Nowe rozwiązania techniczne z dziedziny sprzętu schronowego w Polsce. Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[41] HARMATA W., SZMIGIELSKI R., KUCHARSKA H., Urządzenia wentylacyjne (filtrowentylacyjne) dla obiektów użyteczności publicznej przeznaczonych na czasowe ukrycia dla ludności – nowa metoda badań elementów filtracyjnych. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2010”, Zakopane, 7-10.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2010, s. 115-133.

[42] AJP – 3.14, Allied Joint Doctrine for Force Protection, NSA NATO, November 2007.

[43] SZCZEŚNIAK Z., Zasady kształtowania układów funkcjonalnych, ustrojów nośnych oraz warstw ochronnych schronów i ukryć. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2012”, Zakopane, 3-6.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2012, s. 628-648.

[44] SZCZEŚNIAK Z., Techniczne aspekty projektowania schronów na terenach zamkniętych. V Seminiarium - "Problemy techniczno-prawne utrzymywania obiektów budowlanych na terenach zamkniętych", GUNB-WAT, Warszawa, listopad 2004.

[45] SZCZEŚNIAK Z., Charakterystyka podstawowych zagrożeń i czynników rażących uwzględnianych w procesie kształtowania schronów i ukryć. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2012”, Zakopane, 3-6.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2012, s. 628-648.

[46] Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Szczegółowe zasady projektowania i wykonywania schronów, Warszawa, 1977.

[47] Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Szczegółowe zasady projektowania i wykonywania ukryć typu II, IOCK, Warszawa, 1985.

[48] WASILCZUK J., Środowisko wewnętrzne w budowlach ochronnych. III Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna "Ekoschron 98", Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 237-242.

[49] SZCZEŚNIAK Z., MIERCZYK Z., ZYGMUNT. M., WASILCZUK J., WRZESIEŃ S., BĄK G., FRANT M., GIETKA A., KNYSAK P., ONOPIUK S., PIEŃKO B., PIOTROWSKI W., REKUCKI R., SKRODZKI C., STOLARKI A., Automatyczny zawór przeciwwybuchowy nowej generacji. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna "EKOMILITARIS-2010", Zakopana, 7-10.09.2010. Wyd.WAT, Warszawa, 2010, s. 384-391.

[50] SZCZEŚNIAK Z., Modelowanie zachowania dynamicznego konstrukcji podziemnych w warunkach działania powietrznej fali uderzeniowej. Wyd. WAT, Warszawa 1999.

[51] PONETA P., GILUŃ A., JURCZUK J., ŚNIEŻELEWSKI P., STOLARSKI A., BĄK G., BŁAŻEJEWICZ T., KRZEWIŃSKI R., ONOPIUK S., REKUCKI R., SZCZEŚNIAK Z., Badania odporności elementów żelbetowych wzmocnionych laminatami polimerowymi na obciążenia wybuchowe, (w:) Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń. Tom 1 - praca zbiorowa pod redakcją MIERCZYKA Z., WAT, Warszawa 2010.

[52] SZCZEŚNIAK Z., ZIELIŃSKI R.K., Rozwiązania schronowe jako element inżynierii bezpieczeństwa w zadaniu ochrony ludności. XXVI Międzynarodowa Konferencja "EKOMILITARIS-2012", Zakopane, 3-6.09.2012. Wyd. WAT, Warszawa, 2012.

[53] BĄK G., SZCZEŚNIAK Z., Modelowanie wstrząsu schronu pod obciążeniem wybuchowym. Inżynieria i Budownictwo, nr 5, Warszawa, 2012, s. 280-282.

[54] SZCZEŚNIAK Z., Dwuwarstwowe budowlane przegrody ochronne przed promieniowaniem przenikliwym. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Zakopane, 1994, Wyd. WAT, Warszawa, 1994. s. 175-181.

[55] SOBIECH M., Systemy wentylacji i filtrowentylacji. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Bysta Śląska, czerwiec, 1996, Wyd. WAT, Warszawa 1996.

[56] SOBIECH M., Systemy wentylacji i filtrowentylacji. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Bysta Śląska, czerwiec, 1996, Wyd. WAT, Warszawa 1996.

[57] WASILCZUK J., Zagrożenia mikroklimatu wnętrza budowli schronowych, XXI Międzynarodowa Konferencja p.t. "Ekologiczne i energooszczędne budownictwo", WAT, Zakopane, wrzesień 2007.

[58] SZCZEŚNIAK Z., MIERCZYK Z., ZYGMUNT. M., WASILCZUK J., WRZESIEŃ S., BĄK G., FRANT M., GIETKA A., KNYSAK P., ONOPIUK S., PIEŃKO B., PIOTROWSKI W., REKUCKI R., SKRODZKI C., STOLARKI A., Schronowy zawór przeciwwybuchowy typu automatycznego nowej generacji. Rozdz. 6 w pracy zbiorowej pod redakcją Z. MIERCZYKA i R. OSTROWSKIEGO p.t. "Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom. 2". Wyd. WAT, Warszawa, 2011.

[59] SZCZEŚNIAK Z., PIETRUSZKA N., WADAS K., Doraźne schrony i ukrycia dla zadań obrony cywilnej z nowych materiałów kompozytowych. XXV Międzynarodowa Konferencja "Ekomilitaris-2011"., Zakopane, 6-11.09.2011, Wyd. WAT, Warszawa, 2011. s.593-601.

[60] BIESIEKIERSKI K., Podręcznik budownictwa przeciwlotniczego, Wyd. LOPP, Warszawa, 1937.

[61] HANULAK K, Szkolenie w zakresie OPL i PATOM, Wyd. TOPL, Warszawa, 1956.

[62] LEWANDOWSKI L., Obrona Cywilna w odwrocie?, Przegląd Obrony Cywilnej, nr 9, Warszawa, 2014, s. 23

[63] Projekt założeń projektu ustawy o ochronie ludności, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2014.