Schrony i ukrycia - współczesne budowle ochronne

Budownictwo schronowe w Polsce

Wg. stanu z 2013 r. [15] na terenie kraju znajduje się 28.687 schronów i ukryć, których pojemność ogółem wynosi 1.135.239 miejsc ochronnych. Istniejące budowle zapewniają ogółem 2,86% potrzeb w zakresie miejsc ochronnych dla ludności w skali kraju*.

*Statystyki uwzględniają ogólną liczbę mieszkańców całego kraju. Należy przyjąć poprawkę, że nie wszędzie ludność potrzebuje takich środków ochrony. Stopień zabezpieczenia powinien być adekwatny do stopnia zagrożenia, który jest na ogół wyższy w miastach a także w pobliżu obiektów infrastruktury krytycznej.

Obowiązujące przepisy nie nakładają na organy obrony cywilnej odpowiedzialności za utrzymanie schronów i ukryć. Brak jednoznacznych uregulowań prawnych ma znaczący wpływ na proces tworzenia i utrzymania nowych obiektów tego typu.

Z dniem 4 grudnia 2018 r. weszły w życie wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad postępowania z zasobami budownictwa ochronnego. To pierwszy taki dokument wydany od 1985 r. Wytyczne są kierowane do terenowych szefów obrony cywilnej (wojewodów, wójtów, burmistrzów, prezydentów miast) odpowiedzialnych za planowanie przestrzenne. W normatywach technicznych stanowiących załącznik do wytycznych wprowadzono nową definicję budowli ochronnej. Wprowadzono także kategorie schronów i ukryć poszczególnych odporności oraz określono warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać budowle ochronne. Są to m.in. ogólne wymagania techniczne i funkcjonalne budowli ochronnych, szczegółowe wymagania w zakresie odporności, typoszereg drzwi ochronno-hermetycznych, wymagania w zakresie wentylacji, ochrony przeciwpożarowej, zaopatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków, zaopatrzenia w energię elektryczną, ogrzewania, i inne. Nowością są także wymagania dla piwnic użytkowych i garaży z funkcją ochronną oraz zalecane rozwiązania ochronne w budownictwie jednorodzinnym. Stosowanie tych ostatnich nie jest obligatoryjne, ale zaproponowane rozwiązania mogą zostać wykorzystane w celu ochrony własnej, np. przez osoby zainteresowane budową wzmocnionej piwnicy z funkcją ukrycia. Omawiane wymagania techniczne mają zastosowanie podczas przebudowy lub remontów oraz w przypadku realizacji nowych budowli ochronnych. Z nowymi wymaganiami technicznymi dla budowli ochronnych można zapoznać się na stronie internetowej Szefa Obrony Cywilnej Kraju https://www.ock.gov.pl/prawo w zakładce "Akty urzędowe Szefa OCK".

menu WARTO WIEDZIEĆ
Na właścicielach schronów i ukryć spoczywa obowiązek zapewnienia ogólnie obowiązujących wymagań w zakresie utrzymania obiektów budowlanych, w szczególności określonych przepisami ustawy Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późn. zm.). Zgodnie z art. 5 ust. 1 Prawa budowlanego obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy, biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając ochronę ludności, zgodnie z wymaganiami obrony cywilnej.

Ogólny stan techniczny istniejących schronów i ukryć nie jest zadowalający, tym bardziej, że w większości nie spełniają one walorów ochronnych, zwłaszcza w zakresie szczelności oraz układów i urządzeń filtrowentylacyjnych (jednocześnie mogą chronić przed innymi czynnikami rażenia, w szczególności podmuchem fali uderzeniowej, odłamkami i zagruzowaniem). Stan techniczny schronów i ukryć jest zwykle adekwatny do stanu technicznego budynków, w których się one znajdują. Najgorsza sytuacja ma miejsce w budownictwie mieszkaniowym administrowanym przez gospodarkę komunalną i wspólnoty mieszkaniowe.

W naszym kraju można zauważyć wzrost zainteresowania rozwijaniem techniki schronowej w sytuacjach zwiększającego się napięcia politycznego w określonej przestrzeni geopolitycznej albo tendencję odpowiednio przeciwną. Istotny wpływ na zachowanie tej specyficznej zależności ma koszt realizacji przedmiotowych budowli i dość ograniczona wiedza o istocie i technicznej stronie zagadnienia [11].

Po incydentach terrorystycznych 11 września 2001 r. w Polsce dało się zauważyć pewien wzrost zainteresowania omawianymi sposobami ochrony głównie na rynku osób prywatnych. Natomiast w sektorze publicznym w okresie ostatnich dekad realizacja obiektów schronowych niemal całkowicie ustała, bowiem zlikwidowane zostały podstawy prawne upoważniające do planowania niezbędnych nakładów finansowych oraz funkcjonowania w warunkach imperatywnego prawa własności. Stwierdzono tylko nieliczne przypadki realizacji nowych obiektów lub remontowania istniejących.

W 2013 r. wzrosła liczba ukryć oraz schronów w Polsce. Należy jednak zaznaczyć, że wykazywany w sprawozdaniach wzrost liczby schronów oraz ukryć jest generalnie wynikiem korekt dokonywanych przez właściwe organy obrony cywilnej prowadzące tzw. ewidencje budowli ochronnych, m.in. niektóre schrony, które straciły swój status przekształcane są w ukrycia. Warto jednak zaznaczyć, że istnieją przypadki wdrażania w nowych obiektach takich rozwiązań (przykładem są m.in. schrony i ukrycia w obiektach Polskich Sieci Energetycznych S.A.). Z analizy ocen nadesłanych przez wydziały bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego urzędów wojewódzkich wynika, iż W 2013 r. wzrosła również kwota środków przeznaczanych na utrzymanie, konserwację i finansowanie tych obiektów w porównaniu do lat poprzednich.

menu menu
Rys. 1 - Schron publiczny w Malborku (stan po remoncie w 2010 r.),
Rys. 2 - Schron dla załogi Portu Gdynia S.A. (w gotowości eksploatacyjnej)

W związku z tym, iż problematyka dotycząca budownictwa ochronnego wymaga systemowego rozwiązania z uwzględnieniem wymogów technicznych, finansowych i prawnych, podjęto działania zmierzające do uregulowania kwestii finansowania schronów i ukryć. Szef Obrony Cywilnej kraju powołał Zespół roboczy do opracowania "Koncepcji kierunków działań w zakresie budownictwa ochronnego w Polsce", którego zadaniem jest wypracowanie m.in. warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać schrony i ukrycia oraz określenie zasad finansowania, utrzymania i eksploatacji tych obiektów. Plan realizacji zadań obrony cywilnej na 2015 r. przewiduje zakończenie procesu opracowania ww. koncepcji i przedstawienie jej Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Problematyka budownictwa ochronnego została ponadto uwzględniona w pracach nad projektem założeń ustawy o ochronie ludności.

Uważamy, że dla przedstawianej dyskusji uzasadnione jest spojrzenie na obecne podejście do stosowania rozwiązań schronowych w obszarach funkcjonowania wojska. Otóż można stwierdzić, że zarysowana ogólnie w sektorze cywilnym sytuacja zasługująca na miano kryzysowej, w sektorze wojskowym nie istnieje. Tutaj w sposób ciągły następuje odpowiednia modernizacja samych obiektów jak i znajdujących się w nich instalacji. Pojawiają się nowe rozwiązania w zakresie stałej i doraźnej rozbudowy fortyfikacyjnej [por. 13]. W ramach NATO obowiązuje nowa doktryna obronna kładąca szczególny nacisk na inżynierię bezpieczeństwa dla ochrony wojsk - "force protection engineering" [13]. W związku z powyższym bardzo osobliwa wydaje się dyskusja w Polsce dotycząca stanu, znaczenia i potrzeby stosowania rozwiązań schronowych w zadaniach ochrony ludności [por. 5-9].

W obecnym stanie prawnym, zgodnie z treścią art. 7 ust. 1. ustawy Prawo budowlane warunki techniczne dla obiektów budowlanych może wydać:

1) minister właściwy do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego (samodzielnie),

2) właściwi ministrowie (np. Szef MSWiA), w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego.

Ponadto zgodnie z art. 8. Ustawy Prawo budowlane dodatkowe warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać budynki służące bezpieczeństwu lub obronności państwa może określić w drodze rozporządzenia Rada Ministrów.

Wskazanie w ustawie Prawo budowlane kilku organów uprawnionych do wydania rozporządzenia doprowadziło do sytuacji, w której żaden z tych organów nie podjął działań na rzecz wydania takiego rozporządzenia. Ministerstwo Rozwoju i Technologii, które odpowiada za sprawy budownictwa, jest w posiadaniu gotowych, eksperckich projektów rozporządzeń Rady Ministrów określające wymagania techniczne i eksploatacyjne, jakim powinny odpowiadać obiekty zbiorowej ochrony, czyli schrony i ukrycia:

Projekt rozporządzenia - obiekty zbiorowej ochrony - projektowanie

Projekt rozporządzenia - obiekty zbiorowej ochrony - użytkowanie

Projekty rozporządzeń chronione prawem autorskim, opublikowane w celach edukacyjnych.

Wnioski

1. Niezbędne jest opracowanie aktów prawnych, regulujących w sposób systemowy kwestie związane z projektowaniem, finansowaniem, utrzymaniem i eksploatacją schronów i ukryć. Projekt powinien uwzględniać "Koncepcję kierunków działań w zakresie budownictwa ochronnego w Polsce".

2. Wyżej wymienione regulacje powinny wprowadzić jednolite zasady we wszystkich samorządach, podobnie jak np. zasady ochrony p-poż. czy system ratownictwa powinien być jednolity w całym kraju.

3. W przygotowywanym przez MSW Projekcie założeń projektu ustawy o ochronie ludności [63] zaproponowano regulacje, które są wadliwe i mylą podstawowe pojęcia, np. użyto sformułowania "budowle i obiekty budowlane", tymczasem definicja "obiektów budowlanych" w świetle Prawa budowlanego (Dz.U. 1994 nr 89 poz. 414 z późn. zm.) zawiera w sobie "budowle". Ponadto zaproponowane rozwiązania nie są stosowane w żadnym państwie Unii Europejskiej, np. wykorzystanie pomieszczeń budowli ochronnych miałoby być możliwe tylko wówczas, gdy przewiduje to odpowiedni program ratownictwa i ochrony ludności w danym samorządzie [por. 14].

LITERATURA

[1] Wymagania Szefa Obrony Cywilnej Kraju do planowania, projektowania i utrzymania budowli ochronnych. Wyd. Szef OCK, Warszawa, 15.09.1994.

[2] MALIŃSKI W. KWIATKOWSKI P., Stan budownictwa ochronnego w Polsce. XXV Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2011”, Zakopane, 13-16.09.20011. Wyd. WAT, Warszawa, 2011, s. 362-368.

[3] KUJAR J., POLAKOWSKI W., Stan istniejący oraz kierunki i problemy rozwoju budownictwa ochronnego Obrony Cywilnej. II Krajowa Konferencja Naukowo – Techniczna pt. „Problemy badawcze i techniczne związane z projektowaniem, wykonawstwem i eksploatacją budowli obronnych i ochronnych”. Gdynia, 5-6.06.1997. Wyd. WAT, Warszawa, 1997, s. 14-18.

[4] ROGALSKI M., ZABOROWSKI M., Fortyfikacja wczoraj i dziś. Wyd. MON, Warszawa, 1978.

[5] ROGALSKI M., Fortyfikacja, cz.I – Ogólne wiadomości o fortyfikacji i projektowaniu schronów, zeszyt 2 – Podstawy projektowania schronów. Wyd. WAT, Warszawa, 1989.

[6] SZCZEŚNIAK Z., Schrony i ukrycia polowe, (w:) Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń. Tom 1- praca zbiorowa pod redakcją Mierczyka Z., WAT, Warszawa, 2010.

[7] BĄK G., STOLARSKI A., SZCZEŚNIAK Z., Kierunki modernizacji schronów fortyfikacji stałej i polowej, (w:) Nowoczesne technologie systemów uzbrojenia - praca zbiorowa pod redakcją Mierczyka Z., WAT, Warszawa, 2008.

[8] BĄK G., SZCZEŚNIAK Z., Schrony obrony cywilnej w budynkach użyteczności publicznej. XLIX Konferencja Naukowa KIL i WPAN i KN PZITB „Krynica 2003”. Krynica, 14-19.09.2003. Wyd. Oficyna Wyd. PW., Warszawa, 2003, s. 1-17.

[9] GAJ J., SZCZEŚNIAK Z., WASILCZUK J., Budowle schronowe. Nowoczesne technologie dla budownictwa. Praca zbiorowa po redakcją Mierczyka Z. Wyd. WAT, Warszawa, 2007, s. 44-65.

[10] SZCZEŚNIAK Z., Wybrane zagadnienia projektowania funkcjonalnego schronów. Wyd. Budownictwo i Prawo, Nr 4/2006, Warszawa, 2006.

[11] SZCZEŚNIAK Zbigniew, Budowle schronowe Obrony Cywilnej w Polsce - stan dzisiejszy i kierunki rozwoju, Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego, Warszawa 2011.

[12] SZCZEŚNIAK Z., Schrony przeznaczone do ochrony dóbr dziedzictwa kulturowego. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 345-355.

[13] SZCZEŚNIAK Z., Rozwiązania schronowe jako element inżynierii bezpieczeństwa w zadaniach ochrony ludności i obrony cywilnej. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 345-355.

[14] SOŁOWIN R., Rozwiązania systemowe budownictwa schronowego w krajach UE. Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[15] Ocena przygotowań w zakresie Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej w Polsce w 2013 roku, Szef OC Kraju, Warszawa 2014 r.

[16] ZABOROWSKI M., Budownictwo podziemne, WAT, Warszawa, 1994.

[17] SZCZEŚNIAK Z., WASILCZUK J., Wpływ instalacji na warunki przebywania ludzi w schronach. XXII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2008”, Zakopane, 2-5.09.2008. Wyd. WAT, Warszawa, 2008, s. 328-337.

[18] WASILCZUK J., Funkcjonowanie schronowych instalacji wentylacyjnych z zaworami typu automatycznego. XXIII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2009”, Zakopane, 8-11.09.2009. Wyd. WAT, Warszawa, 2009, s. 627-636.

[19] SZCZEŚNIAK Z., Odpornościowe aspekty w formule klasyfikacji schronów. IV Konferencja „EKOSCHRON’99”, Wyd. WAT, Warszawa, 1999, s. 175-181.

[20] SZCZEŚNIAK Z., Charakterystyczne uwarunkowania rozwiązań współczesnych schronów. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 356-365.

[21] SZCZEŚNIAK Z., Odporność zaworów przeciwwybuchowych w warunkach działania bomb paliwowo – powietrznych. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 309-316.

[22] GAJ J., Wymagania techniczne dotyczące gospodarki wodnościekowej w obiektach obronnych. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 107-115.

[23] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., KOROZ S., Mapa poziomów natężeń hałasu w schronie. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 294-303.

[24] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., KOROZ S., Zagadnienia oświetlenia w schronach. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 304-308.

[25] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., Węzeł zabiegów specjalnych w obiektach schronowych. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 331-335.

[26] SZCZEŚNIAK Z., Zagadnienie odporności mechanicznej schronów obrony cywilnej. Podrozdział 1.2 Monografii pod redakcją Dornowskiego W. pt. „Współczesne konstrukcje i instalacje w budownictwie”. Seria Monografii WSEiZ, Oficyna Wydawnicza WSEiZ W Warszawie, Warszawa, 2011.

[27] BARYŁKA J., KRAWCZYK J., Wyniki kontroli budowli ochronnych dla ludności z uwagi na spełnienie wymogów prawa budowlanego. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 16-23.

[28] KAŁAMAJSKA Z., Wykorzystanie pomieszczeń piwnicznych w budynkach na schrony dla ludności. II Krajowa Konferencja Naukowo – Techniczna pt. „Problemy badawcze i techniczne związane z projektowaniem, wykonawstwem i eksploatacją budowli obronnych i ochronnych”. Gdynia, 5-6.06.1997. Wyd. WAT, Warszawa, 1997, s. 96-99.

[29] SZCZERBICKA J., Stan budownictwa ochronnego na terenie gminy Warszawa- Centrum. III Krajowa Konferencja Naukowowo – Techniczna „EKOSCHRON’98’, Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 211-222.

[30] SZCZERBICKA J. Warszawskie metro jako miejsce zbiorowej ochrony ludności. III Krajowa Konferencja Naukowowo – Techniczna „EKOSCHRON’98’, Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 223-229.

[31] BĄK G., STOLARSKI A., SZCZEŚNIAK Z., Analiza odporności dynamicznej stacji łukowej A9 i płaskim przekryciem A12. T. IX, Metroprojekt , Wyd. WAT, Warszawa, 1988.

[32] BARYŁKA J., BORKOWSKI M., O potrzebie kontroli stanu utrzymania budowli ochronnych dla ludności. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 9-22.

[33] BARYŁKA J., KRAWCZYK J., Działania organów nadzoru budowlanego w czasie prowadzenia kontroli utrzymania budowli ochronnych dla ludności. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 23-32.

[34] HARMATA W., NYSZKO G., Przeciwdziałanie zagrożeniom chemicznym, biologicznym i radiacyjnym w sytuacjach kryzysowych. Praca zbiorowa pod redakcja naukową Mierczyka Z. pt. „Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom 1, podrozdz. 1.1. Wyd. WAT, Warszawa, 2010.

[35] HARMATA W., SZMIGIELSKI R., Wojskowa analiza taktyczno – techniczna. Typoszereg filtropochłaniaczy do ochrony zbiorowej z uwzględnieniem zagrożeń chemicznych i biologicznych, WIChiR, Warszawa, 2003.

[36] WASILCZUK J., Funkcjonowanie schronowych instalacji wentylacyjnych. Praca zbiorowa pod redakcja naukową Mierczyka Z. pt. „Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom 1, podrozdz. 4.3. Wyd. WAT, Warszawa, 2010.

[37] KOZIK W., SIENICKI J., Schronowe urządzenia filtrowentylacyjne. XXIII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2009”, Zakopane, 8-11.09.2009. Wyd. WAT, Warszawa, 2009.

[38] SZAFRAŃSKI M., Prawne problemy związane z budownictwem schronowym Obrony Cywilnej. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2010”, Zakopane, 7-10.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2010, s. 378-383.

[39] SZCZEŚNIAK Z., Podstawowe problemy oraz nowe rozwiązania techniczne w obszarze budowli schronowych OC w Polsce. Wykład problemowy, Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[40] ZABOROWSKI A., Nowe rozwiązania techniczne z dziedziny sprzętu schronowego w Polsce. Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[41] HARMATA W., SZMIGIELSKI R., KUCHARSKA H., Urządzenia wentylacyjne (filtrowentylacyjne) dla obiektów użyteczności publicznej przeznaczonych na czasowe ukrycia dla ludności – nowa metoda badań elementów filtracyjnych. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2010”, Zakopane, 7-10.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2010, s. 115-133.

[42] AJP – 3.14, Allied Joint Doctrine for Force Protection, NSA NATO, November 2007.

[43] SZCZEŚNIAK Z., Zasady kształtowania układów funkcjonalnych, ustrojów nośnych oraz warstw ochronnych schronów i ukryć. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2012”, Zakopane, 3-6.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2012, s. 628-648.

[44] SZCZEŚNIAK Z., Techniczne aspekty projektowania schronów na terenach zamkniętych. V Seminiarium - "Problemy techniczno-prawne utrzymywania obiektów budowlanych na terenach zamkniętych", GUNB-WAT, Warszawa, listopad 2004.

[45] SZCZEŚNIAK Z., Charakterystyka podstawowych zagrożeń i czynników rażących uwzględnianych w procesie kształtowania schronów i ukryć. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2012”, Zakopane, 3-6.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2012, s. 628-648.

[46] Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Szczegółowe zasady projektowania i wykonywania schronów, Warszawa, 1977.

[47] Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Szczegółowe zasady projektowania i wykonywania ukryć typu II, IOCK, Warszawa, 1985.

[48] WASILCZUK J., Środowisko wewnętrzne w budowlach ochronnych. III Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna "Ekoschron 98", Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 237-242.

[49] SZCZEŚNIAK Z., MIERCZYK Z., ZYGMUNT. M., WASILCZUK J., WRZESIEŃ S., BĄK G., FRANT M., GIETKA A., KNYSAK P., ONOPIUK S., PIEŃKO B., PIOTROWSKI W., REKUCKI R., SKRODZKI C., STOLARKI A., Automatyczny zawór przeciwwybuchowy nowej generacji. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna "EKOMILITARIS-2010", Zakopana, 7-10.09.2010. Wyd.WAT, Warszawa, 2010, s. 384-391.

[50] SZCZEŚNIAK Z., Modelowanie zachowania dynamicznego konstrukcji podziemnych w warunkach działania powietrznej fali uderzeniowej. Wyd. WAT, Warszawa 1999.

[51] PONETA P., GILUŃ A., JURCZUK J., ŚNIEŻELEWSKI P., STOLARSKI A., BĄK G., BŁAŻEJEWICZ T., KRZEWIŃSKI R., ONOPIUK S., REKUCKI R., SZCZEŚNIAK Z., Badania odporności elementów żelbetowych wzmocnionych laminatami polimerowymi na obciążenia wybuchowe, (w:) Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń. Tom 1 - praca zbiorowa pod redakcją MIERCZYKA Z., WAT, Warszawa 2010.

[52] SZCZEŚNIAK Z., ZIELIŃSKI R.K., Rozwiązania schronowe jako element inżynierii bezpieczeństwa w zadaniu ochrony ludności. XXVI Międzynarodowa Konferencja "EKOMILITARIS-2012", Zakopane, 3-6.09.2012. Wyd. WAT, Warszawa, 2012.

[53] BĄK G., SZCZEŚNIAK Z., Modelowanie wstrząsu schronu pod obciążeniem wybuchowym. Inżynieria i Budownictwo, nr 5, Warszawa, 2012, s. 280-282.

[54] SZCZEŚNIAK Z., Dwuwarstwowe budowlane przegrody ochronne przed promieniowaniem przenikliwym. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Zakopane, 1994, Wyd. WAT, Warszawa, 1994. s. 175-181.

[55] SOBIECH M., Systemy wentylacji i filtrowentylacji. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Bysta Śląska, czerwiec, 1996, Wyd. WAT, Warszawa 1996.

[56] SOBIECH M., Systemy wentylacji i filtrowentylacji. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Bysta Śląska, czerwiec, 1996, Wyd. WAT, Warszawa 1996.

[57] WASILCZUK J., Zagrożenia mikroklimatu wnętrza budowli schronowych, XXI Międzynarodowa Konferencja p.t. "Ekologiczne i energooszczędne budownictwo", WAT, Zakopane, wrzesień 2007.

[58] SZCZEŚNIAK Z., MIERCZYK Z., ZYGMUNT. M., WASILCZUK J., WRZESIEŃ S., BĄK G., FRANT M., GIETKA A., KNYSAK P., ONOPIUK S., PIEŃKO B., PIOTROWSKI W., REKUCKI R., SKRODZKI C., STOLARKI A., Schronowy zawór przeciwwybuchowy typu automatycznego nowej generacji. Rozdz. 6 w pracy zbiorowej pod redakcją Z. MIERCZYKA i R. OSTROWSKIEGO p.t. "Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom. 2". Wyd. WAT, Warszawa, 2011.

[59] SZCZEŚNIAK Z., PIETRUSZKA N., WADAS K., Doraźne schrony i ukrycia dla zadań obrony cywilnej z nowych materiałów kompozytowych. XXV Międzynarodowa Konferencja "Ekomilitaris-2011"., Zakopane, 6-11.09.2011, Wyd. WAT, Warszawa, 2011. s.593-601.

[60] BIESIEKIERSKI K., Podręcznik budownictwa przeciwlotniczego, Wyd. LOPP, Warszawa, 1937.

[61] HANULAK K, Szkolenie w zakresie OPL i PATOM, Wyd. TOPL, Warszawa, 1956.

[62] LEWANDOWSKI L., Obrona Cywilna w odwrocie?, Przegląd Obrony Cywilnej, nr 9, Warszawa, 2014, s. 23

[63] Projekt założeń projektu ustawy o ochronie ludności, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2014.