Schrony i ukrycia - współczesne budowle ochronne

Wejścia i komunikacja wewnętrzna

Źródło: SZCZEŚNIAK Zbigniew, Zasady kształtowania układów funkcjonalnych, ustrojów nośnych oraz warstw ochronnych... [43].

W prezentowanym artykule scharakteryzujemy tylko wejścia dla ludzi. Zwykle zalicza się tutaj tak zwane wejścia normalnej eksploatacji (wejścia podstawowe) oraz wyjścia zapasowe zwane również awaryjnymi.

Rozwiązanie wejścia zawiera takie elementy, jak liczbę wejść, ich usytuowanie, strukturę z rozplanowaniem przestrzennym, pomieszczenia sterowania, ochrony i obrony wejścia, pomieszczenia specjalne. Podstawowym zadaniem omawianych wejść jest wprowadzenie założonej liczby ludzi do schronu w przyjętym okresie czasu, jak również sprawne wyprowadzenie w sytuacji zaistnienia awarii wewnętrznej.

Na liczbę wejść mają wpływ następujące czynniki:
1. pojemność schronu oznaczająca liczbę chronionych osób,
2. możliwości wykrycia zagrożenia i jego rodzaju,
3. okres czasu od wykrycia do chwili bezpośredniego zagrożenia,
4. założona koncepcja lub naturalny dla danego obiektu
sposób eksploatacji.

Wejścia powinno się tak lokalizować, aby przede wszystkim zapewnić bezkolizyjny tok napełniania schronów. Jednocześnie należy dążyć do nie zniszczenia dwóch wejść jednym uderzeniem założonego czynnika rażenia i unikać stref zagruzowania oraz innych zagrożeń blokujących sprawność wejścia. Wejście do schronu zaburza ciągłość płaszczyzn ochronnych i hermetyzacji. W celu ich zachowania i zapewnienia założonych dla całej budowli walorów odpornościowych wejście musi mieć odpowiednią strukturę. Niezbędnymi elementami tej struktury są (rys. 1):
1. dojścia do przelotni,
2. przelotnie
3. przedsionki lub śluzy,
4. drzwi schronowe.

menu
Rys. 1. Elementy wejścia do schronu (schemat uproszczony).

Dojście do przelotni

Powinno być zaprojektowane w taki sposób, aby umożliwić sprawne wprowadzenie założonej liczby ludzi do schronu (oraz wyprowadzenie osób ze schronu).

menu menu

Przelotnia

Jest to w pełni obudowana przestrzeń (strop, ściana, fundament) sąsiadująca bezpośrednio z drzwiami zewnętrznymi schronu. Przelotnia osłania drzwi zewnętrzne przed bezpośrednim działaniem typu mechanicznego oraz środków zapalających. Z uwagi na geometrię wyróżnia się przelotnie proste, kolankowe, załamane lub ślepe (półprzelotnie). Wymiary przestrzeni przelotni oraz grubości elementów obudowy wynikają nie tylko z potrzeb funkcjonalnych, ale także odpornościowych. Z przelotni poprzez drzwi zewnętrzne wchodzimy zawsze do przedsionka lub śluzy.

menu menu

menu menu
Przykładowe rozwiązania: przelotnia prosta (rys. 1-2), przelotnia ślepa (rys. 3-4)

Przedsionek

Służy do realizacji następujących celów:
1. zwiększa prawdopodobieństwo zachowania założonej odporności
mechanicznej wejścia (równej co najmniej odporności całego schronu),
2. stanowi izolację termiczną w warunkach zaistnienia pożaru,
3. zwiększa hermetyczność wejścia,
4. osłabia promieniowanie przenikliwe,
5. zapewnia wymaganą ochronę przed środkami toksycznymi
i biologicznymi.

Jeżeli schron ma jeden przedsionek, to może być wyposażony
w następujące rodzaje drzwi:
a) drzwi zewnętrzne ochronne a następne ochronno-hermetyczne,
b) drzwi zewnętrzne ochronne a następne hermetyczne,
c) ochronno-hermetyczne a następne hermetyczne,
d) dwoje drzwi ochronno-hermetycznych,
e) dwoje drzwi hermetycznych jeżeli funkcja na to pozwala
(na przykład schron przed promieniowaniem resztkowym).

Uwaga: W schronach o założonej odporności mechanicznej drzwi zewnętrzne mają zawsze walor ochronny, a więc są co najmniej ochronno- hermetyczne. Przedsionki mogą się różnić wymiarami oraz usytuowaniem drzwi.

menu menu Przedsionek z drzwiami ochronno-hermetycznymi - widok z wnętrza schronu (rys. 5-6)

Niektóre schrony wyposażone są w śluzy, umożliwiające bezpieczne korzystanie z wejścia w warunkach bezpośredniego działania założonych czynników zagrożenia głównie typu mechanicznego. Stąd śluza musi mieć dwoje drzwi co najmniej ochronno-hermetycznych.

menu menu
Śluza w schronie przeciwatomowym (rys. 7-8) składa się z szeregu "przedsionków". Najwyższą wytrzymałość mechaniczną mają drzwi zewnętrzne specjalnej konstrukcji.

Wyjście zapasowe

W schronach wymaga się wykonania wyjścia zapasowego w przypadku przyjęcia jednego wejścia podstawowego lub gdy pozostałe wejścia leżą w strefie prognozowanego zagruzowania lub innych zagrożeń.

W przypadku, gdy podstawowe wejścia uległyby zagruzowaniu lub z innych powodów nie można byłoby z nich korzystać (bezpośredni pożar i inne zagrożenia) to wtedy wejście i wyjście ze schronu powinno zapewnić wyjście zapasowe.

menu menu
Rys. 9 - Drzwi (z lewej) prowadzące z pomieszczenia schronu do wyjścia zapasowego.
Rys. 10 - Tunel prowadzący poza budynek do wyjścia zapasowego.

Podstawowa informacja pozwalająca ustalić położenie otworu zewnętrznego wyjścia zapasowego dotyczy zasięgu zagruzowania, którego opis zamieszczono w [45]. W odpowiednich zaleceniach znajdujemy na ogół, że zasięg zagruzowania w płaszczyźnie poziomej mieści się w granicach od 1/4 do 1/3 wysokości budynku, a wysokość zagruzowania stanowi około 1/4 wysokości budynku. Wysokość budynku mierzy się od poziomu terenu do poziomu gzymsu wieńczącego.

menu
Rys. 11 - Wyjście zapasowe powinno znajdować się poza strefą zagruzowania. Normatywy TOPL uznawały za bezpieczną odległość 1/2 wys. budynku + 3 metry dla budynków administracyjnych i mieszkalnych.

Drzwi

Pełnowymiarowe drzwi ochronno-hermetyczne (OH-1, 80/180) stosowane są najczęściej w przedsionkach (śluzach), a także ze względów bezpieczeństwa do oddzielenia pomieszczeń strefy technicznej od pozostałej części schronu. Ponadto, przy wyjściach awaryjnych oraz przy wejściach do komór rozprężania stosowane są mniejsze drzwi ochronno-hermetyczne (OH-2, 60/120). W pozostałych pomieszczeniach wewnątrz schronu stosuje się na ogół drzwi typu lekkiego, z uwzględnieniem wymagań ochrony przeciwpożarowej.

menu menu
Rys. 12 - Drzwi OH-1 (80/180), Rys. 13 - Drzwi OH-2 (60/120)

W schronach specjalnego przeznaczenia stosowane są również drzwi innego typu, np. o zwiększonych walorach ochronnych czy nietypowych wymiarach. Dobór drzwi zależy od koncepcji ochronnej danego obiektu.

menu
Rys. 14 - Przykładowe drzwi w schronie przeciwatomowym

Komunikacja wewnętrzna

Do komunikacji wewnętrznej w schronach dla ludzi przygotowuje się korytarze, klatki schodowe (schrony dla ludności cywilnej projektuje się na ogół jako obiekty jednokondygnacyjne), windy. Szerokość korytarzy nie powinna być mniejsza od 0.9 m, a praktycznie wykonuje się je o szerokości co najmniej 1.20 m.

menu menu
Rys. 15 - Korytarz w schronie dla 250 osób. Widoczne wejścia do pomieszczeń.
Rys. 16 - Klatka schodowa pomiędzy kondygnacjami schronu.

LITERATURA

[1] Wymagania Szefa Obrony Cywilnej Kraju do planowania, projektowania i utrzymania budowli ochronnych. Wyd. Szef OCK, Warszawa, 15.09.1994.

[2] MALIŃSKI W. KWIATKOWSKI P., Stan budownictwa ochronnego w Polsce. XXV Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2011”, Zakopane, 13-16.09.20011. Wyd. WAT, Warszawa, 2011, s. 362-368.

[3] KUJAR J., POLAKOWSKI W., Stan istniejący oraz kierunki i problemy rozwoju budownictwa ochronnego Obrony Cywilnej. II Krajowa Konferencja Naukowo – Techniczna pt. „Problemy badawcze i techniczne związane z projektowaniem, wykonawstwem i eksploatacją budowli obronnych i ochronnych”. Gdynia, 5-6.06.1997. Wyd. WAT, Warszawa, 1997, s. 14-18.

[4] ROGALSKI M., ZABOROWSKI M., Fortyfikacja wczoraj i dziś. Wyd. MON, Warszawa, 1978.

[5] ROGALSKI M., Fortyfikacja, cz.I – Ogólne wiadomości o fortyfikacji i projektowaniu schronów, zeszyt 2 – Podstawy projektowania schronów. Wyd. WAT, Warszawa, 1989.

[6] SZCZEŚNIAK Z., Schrony i ukrycia polowe, (w:) Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń. Tom 1- praca zbiorowa pod redakcją Mierczyka Z., WAT, Warszawa, 2010.

[7] BĄK G., STOLARSKI A., SZCZEŚNIAK Z., Kierunki modernizacji schronów fortyfikacji stałej i polowej, (w:) Nowoczesne technologie systemów uzbrojenia - praca zbiorowa pod redakcją Mierczyka Z., WAT, Warszawa, 2008.

[8] BĄK G., SZCZEŚNIAK Z., Schrony obrony cywilnej w budynkach użyteczności publicznej. XLIX Konferencja Naukowa KIL i WPAN i KN PZITB „Krynica 2003”. Krynica, 14-19.09.2003. Wyd. Oficyna Wyd. PW., Warszawa, 2003, s. 1-17.

[9] GAJ J., SZCZEŚNIAK Z., WASILCZUK J., Budowle schronowe. Nowoczesne technologie dla budownictwa. Praca zbiorowa po redakcją Mierczyka Z. Wyd. WAT, Warszawa, 2007, s. 44-65.

[10] SZCZEŚNIAK Z., Wybrane zagadnienia projektowania funkcjonalnego schronów. Wyd. Budownictwo i Prawo, Nr 4/2006, Warszawa, 2006.

[11] SZCZEŚNIAK Zbigniew, Budowle schronowe Obrony Cywilnej w Polsce - stan dzisiejszy i kierunki rozwoju, Wojskowa Akademia Techniczna im. Jarosława Dąbrowskiego, Warszawa 2011.

[12] SZCZEŚNIAK Z., Schrony przeznaczone do ochrony dóbr dziedzictwa kulturowego. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 345-355.

[13] SZCZEŚNIAK Z., Rozwiązania schronowe jako element inżynierii bezpieczeństwa w zadaniach ochrony ludności i obrony cywilnej. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 345-355.

[14] SOŁOWIN R., Rozwiązania systemowe budownictwa schronowego w krajach UE. Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[15] Ocena przygotowań w zakresie Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej w Polsce w 2013 roku, Szef OC Kraju, Warszawa 2014 r.

[16] ZABOROWSKI M., Budownictwo podziemne, WAT, Warszawa, 1994.

[17] SZCZEŚNIAK Z., WASILCZUK J., Wpływ instalacji na warunki przebywania ludzi w schronach. XXII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2008”, Zakopane, 2-5.09.2008. Wyd. WAT, Warszawa, 2008, s. 328-337.

[18] WASILCZUK J., Funkcjonowanie schronowych instalacji wentylacyjnych z zaworami typu automatycznego. XXIII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2009”, Zakopane, 8-11.09.2009. Wyd. WAT, Warszawa, 2009, s. 627-636.

[19] SZCZEŚNIAK Z., Odpornościowe aspekty w formule klasyfikacji schronów. IV Konferencja „EKOSCHRON’99”, Wyd. WAT, Warszawa, 1999, s. 175-181.

[20] SZCZEŚNIAK Z., Charakterystyczne uwarunkowania rozwiązań współczesnych schronów. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 356-365.

[21] SZCZEŚNIAK Z., Odporność zaworów przeciwwybuchowych w warunkach działania bomb paliwowo – powietrznych. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 309-316.

[22] GAJ J., Wymagania techniczne dotyczące gospodarki wodnościekowej w obiektach obronnych. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 107-115.

[23] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., KOROZ S., Mapa poziomów natężeń hałasu w schronie. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 294-303.

[24] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., KOROZ S., Zagadnienia oświetlenia w schronach. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 304-308.

[25] SCIESIŃSKI K., BZDĘGA J., Węzeł zabiegów specjalnych w obiektach schronowych. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 331-335.

[26] SZCZEŚNIAK Z., Zagadnienie odporności mechanicznej schronów obrony cywilnej. Podrozdział 1.2 Monografii pod redakcją Dornowskiego W. pt. „Współczesne konstrukcje i instalacje w budownictwie”. Seria Monografii WSEiZ, Oficyna Wydawnicza WSEiZ W Warszawie, Warszawa, 2011.

[27] BARYŁKA J., KRAWCZYK J., Wyniki kontroli budowli ochronnych dla ludności z uwagi na spełnienie wymogów prawa budowlanego. XVII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2003”, Zakopane, 3-5.09.2003. Wyd. WAT, Warszawa, 2003, s. 16-23.

[28] KAŁAMAJSKA Z., Wykorzystanie pomieszczeń piwnicznych w budynkach na schrony dla ludności. II Krajowa Konferencja Naukowo – Techniczna pt. „Problemy badawcze i techniczne związane z projektowaniem, wykonawstwem i eksploatacją budowli obronnych i ochronnych”. Gdynia, 5-6.06.1997. Wyd. WAT, Warszawa, 1997, s. 96-99.

[29] SZCZERBICKA J., Stan budownictwa ochronnego na terenie gminy Warszawa- Centrum. III Krajowa Konferencja Naukowowo – Techniczna „EKOSCHRON’98’, Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 211-222.

[30] SZCZERBICKA J. Warszawskie metro jako miejsce zbiorowej ochrony ludności. III Krajowa Konferencja Naukowowo – Techniczna „EKOSCHRON’98’, Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 223-229.

[31] BĄK G., STOLARSKI A., SZCZEŚNIAK Z., Analiza odporności dynamicznej stacji łukowej A9 i płaskim przekryciem A12. T. IX, Metroprojekt , Wyd. WAT, Warszawa, 1988.

[32] BARYŁKA J., BORKOWSKI M., O potrzebie kontroli stanu utrzymania budowli ochronnych dla ludności. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 9-22.

[33] BARYŁKA J., KRAWCZYK J., Działania organów nadzoru budowlanego w czasie prowadzenia kontroli utrzymania budowli ochronnych dla ludności. XVI Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2002”, Zakopane, 4-6.09.2002. Wyd. WAT, Warszawa, 2002, s. 23-32.

[34] HARMATA W., NYSZKO G., Przeciwdziałanie zagrożeniom chemicznym, biologicznym i radiacyjnym w sytuacjach kryzysowych. Praca zbiorowa pod redakcja naukową Mierczyka Z. pt. „Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom 1, podrozdz. 1.1. Wyd. WAT, Warszawa, 2010.

[35] HARMATA W., SZMIGIELSKI R., Wojskowa analiza taktyczno – techniczna. Typoszereg filtropochłaniaczy do ochrony zbiorowej z uwzględnieniem zagrożeń chemicznych i biologicznych, WIChiR, Warszawa, 2003.

[36] WASILCZUK J., Funkcjonowanie schronowych instalacji wentylacyjnych. Praca zbiorowa pod redakcja naukową Mierczyka Z. pt. „Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom 1, podrozdz. 4.3. Wyd. WAT, Warszawa, 2010.

[37] KOZIK W., SIENICKI J., Schronowe urządzenia filtrowentylacyjne. XXIII Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2009”, Zakopane, 8-11.09.2009. Wyd. WAT, Warszawa, 2009.

[38] SZAFRAŃSKI M., Prawne problemy związane z budownictwem schronowym Obrony Cywilnej. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS- 2010”, Zakopane, 7-10.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2010, s. 378-383.

[39] SZCZEŚNIAK Z., Podstawowe problemy oraz nowe rozwiązania techniczne w obszarze budowli schronowych OC w Polsce. Wykład problemowy, Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[40] ZABOROWSKI A., Nowe rozwiązania techniczne z dziedziny sprzętu schronowego w Polsce. Warsztaty Biura ds. Ochrony Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP. Bydgoszcz, 27-28.04.2011.

[41] HARMATA W., SZMIGIELSKI R., KUCHARSKA H., Urządzenia wentylacyjne (filtrowentylacyjne) dla obiektów użyteczności publicznej przeznaczonych na czasowe ukrycia dla ludności – nowa metoda badań elementów filtracyjnych. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2010”, Zakopane, 7-10.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2010, s. 115-133.

[42] AJP – 3.14, Allied Joint Doctrine for Force Protection, NSA NATO, November 2007.

[43] SZCZEŚNIAK Z., Zasady kształtowania układów funkcjonalnych, ustrojów nośnych oraz warstw ochronnych schronów i ukryć. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2012”, Zakopane, 3-6.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2012, s. 628-648.

[44] SZCZEŚNIAK Z., Techniczne aspekty projektowania schronów na terenach zamkniętych. V Seminiarium - "Problemy techniczno-prawne utrzymywania obiektów budowlanych na terenach zamkniętych", GUNB-WAT, Warszawa, listopad 2004.

[45] SZCZEŚNIAK Z., Charakterystyka podstawowych zagrożeń i czynników rażących uwzględnianych w procesie kształtowania schronów i ukryć. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „EKOMILITARIS-2012”, Zakopane, 3-6.09.2010. Wyd. WAT, Warszawa, 2012, s. 628-648.

[46] Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Szczegółowe zasady projektowania i wykonywania schronów, Warszawa, 1977.

[47] Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, Szczegółowe zasady projektowania i wykonywania ukryć typu II, IOCK, Warszawa, 1985.

[48] WASILCZUK J., Środowisko wewnętrzne w budowlach ochronnych. III Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna "Ekoschron 98", Tarnowskie Góry, 8-9.06.1998. Wyd. WAT, Warszawa, s. 237-242.

[49] SZCZEŚNIAK Z., MIERCZYK Z., ZYGMUNT. M., WASILCZUK J., WRZESIEŃ S., BĄK G., FRANT M., GIETKA A., KNYSAK P., ONOPIUK S., PIEŃKO B., PIOTROWSKI W., REKUCKI R., SKRODZKI C., STOLARKI A., Automatyczny zawór przeciwwybuchowy nowej generacji. XXIV Krajowa Konferencja Naukowo-Techniczna "EKOMILITARIS-2010", Zakopana, 7-10.09.2010. Wyd.WAT, Warszawa, 2010, s. 384-391.

[50] SZCZEŚNIAK Z., Modelowanie zachowania dynamicznego konstrukcji podziemnych w warunkach działania powietrznej fali uderzeniowej. Wyd. WAT, Warszawa 1999.

[51] PONETA P., GILUŃ A., JURCZUK J., ŚNIEŻELEWSKI P., STOLARSKI A., BĄK G., BŁAŻEJEWICZ T., KRZEWIŃSKI R., ONOPIUK S., REKUCKI R., SZCZEŚNIAK Z., Badania odporności elementów żelbetowych wzmocnionych laminatami polimerowymi na obciążenia wybuchowe, (w:) Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń. Tom 1 - praca zbiorowa pod redakcją MIERCZYKA Z., WAT, Warszawa 2010.

[52] SZCZEŚNIAK Z., ZIELIŃSKI R.K., Rozwiązania schronowe jako element inżynierii bezpieczeństwa w zadaniu ochrony ludności. XXVI Międzynarodowa Konferencja "EKOMILITARIS-2012", Zakopane, 3-6.09.2012. Wyd. WAT, Warszawa, 2012.

[53] BĄK G., SZCZEŚNIAK Z., Modelowanie wstrząsu schronu pod obciążeniem wybuchowym. Inżynieria i Budownictwo, nr 5, Warszawa, 2012, s. 280-282.

[54] SZCZEŚNIAK Z., Dwuwarstwowe budowlane przegrody ochronne przed promieniowaniem przenikliwym. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Zakopane, 1994, Wyd. WAT, Warszawa, 1994. s. 175-181.

[55] SOBIECH M., Systemy wentylacji i filtrowentylacji. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Bysta Śląska, czerwiec, 1996, Wyd. WAT, Warszawa 1996.

[56] SOBIECH M., Systemy wentylacji i filtrowentylacji. Konferencja naukowo-techniczna n.t. "Inżynieria środowiska w eksploatacji kompleksów wojskowych", Bysta Śląska, czerwiec, 1996, Wyd. WAT, Warszawa 1996.

[57] WASILCZUK J., Zagrożenia mikroklimatu wnętrza budowli schronowych, XXI Międzynarodowa Konferencja p.t. "Ekologiczne i energooszczędne budownictwo", WAT, Zakopane, wrzesień 2007.

[58] SZCZEŚNIAK Z., MIERCZYK Z., ZYGMUNT. M., WASILCZUK J., WRZESIEŃ S., BĄK G., FRANT M., GIETKA A., KNYSAK P., ONOPIUK S., PIEŃKO B., PIOTROWSKI W., REKUCKI R., SKRODZKI C., STOLARKI A., Schronowy zawór przeciwwybuchowy typu automatycznego nowej generacji. Rozdz. 6 w pracy zbiorowej pod redakcją Z. MIERCZYKA i R. OSTROWSKIEGO p.t. "Ochrona przed skutkami nadzwyczajnych zagrożeń, tom. 2". Wyd. WAT, Warszawa, 2011.

[59] SZCZEŚNIAK Z., PIETRUSZKA N., WADAS K., Doraźne schrony i ukrycia dla zadań obrony cywilnej z nowych materiałów kompozytowych. XXV Międzynarodowa Konferencja "Ekomilitaris-2011"., Zakopane, 6-11.09.2011, Wyd. WAT, Warszawa, 2011. s.593-601.

[60] BIESIEKIERSKI K., Podręcznik budownictwa przeciwlotniczego, Wyd. LOPP, Warszawa, 1937.

[61] HANULAK K, Szkolenie w zakresie OPL i PATOM, Wyd. TOPL, Warszawa, 1956.

[62] LEWANDOWSKI L., Obrona Cywilna w odwrocie?, Przegląd Obrony Cywilnej, nr 9, Warszawa, 2014, s. 23

[63] Projekt założeń projektu ustawy o ochronie ludności, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2014.